دولت موحدین شمال آفریقا«دولت موحدین» ۶۶۸ـ۵۱۵ هـ.ق. از جمله دولت‌های بزرگ اسلامی است که به دست علمای مذهبی «بربر» در غرب جهان اسلام پایه‌گذاری شد. پایه‌گذار این حرکت شخصی به نام "محمد ابن تومرت" بود. وی معتقد به توحید و وحدانیت خداوند و نیز امامت را رکنی از ارکان دین می‌شمارد. دولت موحدین پس از یک قرن و نیم حکومت، به دست افرادی از قبیله‌ی «بنی‌مرین» که از سا‌ل‌ها پیش در عرصه سیاست مغرب ظاهر شده بودند، از بین رفت. ۱ - توصیف اجمالی از ابن تومرت«دولت موحدین» ۶۶۸ـ۵۱۵ هـ.ق. از جمله دولت‌های بزرگ اسلامی است که به دست علمای مذهبی «بربر» در غرب جهان اسلام پایه‌گذاری شد. پایه‌گذار این حرکت شخصی به نام "محمد ابن تومرت" بود. وی از علمای مشهور از قبیله‌ی «مَصامِده» در «مغرب الاقصی آفریقای شمالی» بود. [۱]
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر و دیوان المبتدا و الخبر، قاهره، ۱۹۷۵، ج۵، ص۲۳۶.
نام پدرش "عبدالله" بود. در مورد اصل و نسب او اختلاف وجود دارد؛ بسیاری از مورخین مشهور چون "ابن‌اثیر"، "ابن‌خلدون" و "عبدالواحد مراکشی" نسب او را به «علویان» می‌رسانند. [۲]
ناصری طاهری، عبدالله، مقدمه‌ای بر تاریخ سیاسی اجتماعی شمال آفریقا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۵، ص۳۲۳.
ابن تومرت در آغاز قرن پنجم برای کسب علم به مشرق رفت. وی ابتدا رهسپار «اندلس» شد و به «قرطبه» رفت که در آن زمان دارالعلم بود. از آنجا به «اسکندریه»، «مصر» و «بغداد» رفت و نزد عالمان بزرگی به کسب علم پرداخت و با آثار و‌اندیشه "غزالی" آشنا شد. وی در مشرق با مفتی «اشعریان» از اهل سنت آشنا و مسلک اشعریان را اختیار کرد. [۳]
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر و دیوان المبتدا و الخبر، قاهره، ۱۹۷۵، ج۵، ص۲۳۷.
در آن دوران در شهرهای سلجوقی (در شرق خلافت اسلامی)، مدارس و مکتب‌های مذاهب مختلف، فعال بودند و از «معتزله» گرفته تا «اسماعیلیان» مشغول تدریس و تحصیل بودند. ابن‌تومرت در برابر فضای موجود بین شام و بغداد با اندلس و فقهای مالکی به این نتیجه رسید که تعبیر و تفسیرهای مالکیان از قرآن و سنت بدور از واقع می‌باشد. ۲ - مخالفت ابن‌تومرت با مالکیهااز زمینه‌های اصلی مخالفت ابن‌تومرت با مالکی‌ها که بعدها موجب طرد او توسط فقهای مالکی شد، مخالفت او با انسان انگاری خداوند و تجسیم است. وی در دفاع از رای علمای اشعری اعلام کرد که انسان انگاری خداوند (تجسیم) مردود است و دادن ویژگی‌های انسان به خداوند مخالف یکتاگرایی و معنویت ادیان است. [۴]
یلدرم، اونور، ابن تومرت و موحدون، ترجمه دکتر وهاب ولی، قم، فصلنامه تاریخ اسلام، شماره۹، ص۱۷۱.
مخالفت ابن‌تومرت با فقهای مالکی از اختلاف در خصوص مساله توحید و تجسیم شروع شد؛ ولی به آن مساله ختم نشد. ابن‌تومرت معتقد بود که اصل و جوهره توحید یعنی یگانگی و وحدانیت خداوند که استخوان‌بندی اعتقادات افراد را تشکیل می‌دهد، باید بازسازی شود و از آنجایی که تعریف او در خصوص توحید با تعریف فقهای «مرابطین» متفاوت بود، آنان را فاقد مشروعیت مذهبی دانست. او مرابطین را مسؤول نشر و ترویج عقیده تجسیم قلمداد می‌کرد و حرکت مخالفت‌آمیز خود را بر علیه مرابطین با اتکا به عدم مشروعیت مذهبی آنان شروع کرد.اعلام عدم مشروعیت مذهبی در خصوص مرابطین که خود از مدعیان حمایت از مذهب و آیین بودند، بر آنان بسیار گران آمد. مرابطین با اتصال خود به خلفای بغداد و صدور حکم شرعی از سوی امام محمد غزالی، قطب فقهای بغداد در آن روزگار وجهه‌ی شرعی و مذهبی عامی برای خود ایجاد کرده بودند. به علاوه مرابطین در دفاع از سرزمین‌های اسلامی در مقابل مسیحیان و در نبرد معروف «زلاقه» بر علیه مسیحیان با مجاهدت و مقاومت پی‌گیر، بر وجه شرعی و مذهبی خود پافشاری کرده بودند. [۵]
ناصری طاهری، عبدالله، مقدمه‌ای بر تاریخ سیاسی اجتماعی شمال آفریقا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۵، ص۳۰۶.
در خصوص انگیزه اصلی ابن‌تومرت مغربی که در اصل یک فقیه بود، نه جنگاور یا سیاستمدار نظریات مختلفی وجود دارد.تاریخ‌نگار مشهور مغرب ابن‌خلدون مقام او را بسیار می‌ستاید و معتقد است، انگیزه نسبت‌های ناروایی که به ابن‌تومرت داده می‌شود، حسد به پایگاه بلند فقهی و محبوبیت ابن‌تومرت است. ۳ - دیدگاه ابنخلدونابنخلدون معتقد است، ابن‌تومرت کسی بود که با انکار و انتقاد شدید بدرفتاری بزرگان و سران دولت را مورد بازخواست قرار داد و با اجتهاد و تبحر خویش با فقیهان آنان به مخالفت برخاست و در نتیجه دولت را ریشه کن کرد و به کلی واژگون ساخت. ابن‌خلدون با قائل شدن جایگاه مقدس برای وی او را از همه‌ی مطامع دنیوی و خواسته‌های نفسانی پیراسته می‌داند و از پاکی نیت و انگیزه‌ی وی به شدت دفاع می‌کند. [۶]
ابن خلدون، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران، اساطیر، ج۱، ص۴۹-۴۷.
۴ - آغاز مبارزه سیاسی ابنتومرتبه هر حال انتقاد ابن‌تومرت بر مرابطین با توحید شروع شد؛ ولی به آن پایان نیافت. ابن‌تومرت با پی‌گیری قاطع به امر به معروف و نهی از منکر پرداخت. با مظاهر فساد درگیر شد و از آنجا که مرابطین را رواج دهندگان منکر می‌دانست، بر علیه آنان اعلام مبارزه کرد. این مرحله آغاز مبارزه سیاسی او و تبدیل حرکت مذهبی او به حرکتی سیاسی قلمداد می‌شود. ابن‌تومرت پس از مناظره با فقهای مرابطین مجبور به ترک «مراکش» ، پایتخت دولت مرابطین شد. در‌اندیشه‌های ابن‌تومرت قرابت‌هایی با برخی از اندیشه‌های شیعی به چشم می‌خورد. ۵ - دیدگاه او در خصوص امامتدر خصوص امامت وی معتقد است که امامت رکنی از ارکان دین است و هیچ زمانی نیست که در روی زمین امام حضور نداشته باشد. [۷]
ناصری طاهری، عبدالله، مقدمه‌ای بر تاریخ سیاسی اجتماعی شمال آفریقا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۵، ص۳۲۴.
نکته برجسته دیدگاه او در خصوص امامت، قائل بودن او به عصمت امام است که در نهایت قرابت به اندیشه‌های شیعی است. این قرابت ممکن است با تاثیرپذیری او از اندیشه‌های شیعی «فاطمیان» بوده باشد. نمونه دیگری از این تاثیرپذیری در خصوص اطلاق نام «مهدی» به عنوان لقب وی مشاهده می‌شود. وی خود را امام و مهدی معرفی کرد [۸]
یلدرم، اونور، ابن تومرت و موحدون، ترجمه دکتر وهاب ولی، قم، فصلنامه تاریخ اسلام، شماره۹، ص۱۷۳.
و پس از ذکر خصائص و ویژگی‌های آخرالزمان عصر مرابطین را مصداق آخرالزمان قلمداد کرد و به این ترتیب به قیام خود مشروعیت بخشید.۶ - دولت مرابطیندر شرایطی که حرکت ابن‌تومرت از انتقاد یک فقیه عادی به شورش یک رجل سیاسی تغییر شکل و ماهیت داده بود، دولت مرابطین با چالش‌های جدی روبرو بود. واقع شدن مراکش، پایتخت مرابطین در غرب «فاس» و در وسط صحرای آفریقا، مکانی که راه مهم تجاری شمال و جنوب محسوب می‌شد و مبادله گسترده‌ی کالا بین شمال آفریقا و‌اندلس از آن می‌گذشت و این مساله موجبات رونق اقتصادی را فراهم آورده بود. توجه و اهتمام مرابطین به حفر چاه و بهره‌برداری از قنات موجبات رونق کشاورزی را نیز فراهم کرد. انواع خرما، میوه، پنبه، جو در «سجلماسه» و مراکش کشت می‌شد. مجموع شرایط مساعد اقتصادی برای تجارت و کشاورزی باعث رونق و رشد سطح رفاهی حکومت و دولت مرابطین را فراهم آورد. به طبع با توسعه اقتصادی سطح زندگی مردم ارتقاء پیدا کرد، خرید و فروش کنیزان و بردگان رونق پیدا کرد و ادوات موسیقی و لهو و لعب هم رایج شد. [۹]
هرفی، سلامه محمد سلمان، دولت المرابطین فی عهد علی بن یوسف تاسفین، دارالندوه، الجدیده، بیروت، ۱۴۰۵، ص۲۷۹ـ۲۸۰.
رفت و آمدهای تجاری زمینه آشنایی مردم شمال آفریقا را با فرهنگ و ادب اجتماعی اندلس بیش از پیش فراهم کرد. وجود اقلیت‌های دینی یهودی و مسیحی موجب ایجاد فضای خاصی بود که زمینه‌های فساد و فحشا در آن زیاد بود. در بررسی علل سقوط حکومت‌ها و دولت‌ها همان‌گونه که فقر اقتصادی و نابسامانی مالی موجبات نارضایتی و شورش را فراهم می‌آورد، گاهاً مشاهده می‌شود که رفاه و رونق اقتصادی هم با فراهم آوردن شرایط فساد و بی‌بند‌و‌باری و از دست دادن هویت، انسجام درونی جامعه را از هم می‌گسلد و مردم را به نوعی بی‌خبری و بی‌تفاوتی نسبت به سرنوشتشان سوق می‌دهد، به نحوی که موجبات سقوط حکومت‌ها و دولت‌ها را فراهم می‌آورد. در این شرایط اجتماعی درگیری مرابطین و پیروان محمد بن تومرت که به سبب تاکید بر معانی خاصی از توحید، «موحدین» خوانده می‌شوند، صورت گرفت. در این درگیری‌ها موحدین شکست خوردند؛ لذا به «تینملل» که منطقه‌ای کوهستانی بود، رفتند و در آنجا دژی محکم بنا کردند. در سلسله جنگ‌هایی که پس از آن رخ داد، موحدین پیروز شدند و حتی تا مرزهای شهر مراکش پیش آمدند؛ ولی "علی بن یوسف تاشفین" خلیفه مرابطین در آن زمان از سرداران نمونه کمک خواست و موفق به شکست موحدین شد. مقارن این شکست ابن تومرت به علت بیماری از دنیا رفت. [۱۰]
ناصری طاهری، عبدالله، مقدمه‌ای بر تاریخ سیاسی اجتماعی شمال آفریقا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۵، ص۳۳۱.
۷ - شکل‌گیری حکومت موحدیندر سال ۵۲۴هـ.ق. پس از مرگ ابن‌تومرت، "عبدالمؤمن" از نزدیکان مهدی که نزد او منزلتی والا داشت، به وصیت خود ابن‌تومرت جانشین وی شد. وی پس از سلسله جنگ‌های طولانی در ۵۴۱هـ.ق. بر مراکش پایتخت مرابطین فائق آمد. شکل‌گیری حکومت موحدین به صورت رسمی با تصرف پایتخت در زمان عبدالمؤمن صورت گرفت و وی پس از به دست گرفتن حکومت، منشوری را به نام «عدالت» منتشر کرد که اثباتی برای استقرار حکومتی بر اساس مبانی دینی بود. [۱۱]
آیتی، عبدالمحمد، تاریخ دولت اسلامی در‌اندلس، تهران، کیهان، ۱۳۶۶، ج۳، ص۴۱۲-۴۱۴.
وزارت و دبیری از مشاغل بسیار مهم در دولت موحدین محسوب می‌شود. گروهی از وزراء عهده‌دار سامان‌دهی امور مالی بودند. درآمد دولت موحدین در ابتدا تنها از وجوه شرعی بود؛ اما با گسترش قلمرو دولت و هزینه‌های سنگین برای تجهیزات نظامی عبدالمؤمن فرمان داد، از زمین‌های حاصل‌خیز آفریقیه و سایر بلاد مغرب خراج بگیرند. از درآمد حاصل از واردات و صادرات هم مالیات گرفته شد و از ساکنان غیر مسلمان سرزمین‌های موحدین هم مالیات گرفته شد. در زمان عبدالمؤمن دو تن از برادران ابن‌تومرت به نام "عبدالعزیز" و "عیسی" شورش کردند. شورش آنان در اعتراض به ولیعهدی فرزند عبدالمؤمن بود. آنان انتظار داشتند عبدالمؤمن آنان را به ولیعهدی برگزیند که شورش آنان سرکوب شد و کشته شدند. پس از عبدالمؤمن فرزندش "یوسف" به مدت ۲۲ سال حکومت کرد. وی به نشر ایدئولوژیک عقاید ابن‌تومرت پرداخت. پس از او "یعقوب" به خلافت رسید. وی که ملقب به «المنصور» بود، با مذهب مالکی به شدت به مخالفت پرداخت و دستور به آتش زدن کتب مشهور مذهب مالکی را داد. [۱۲]
مراکشی، عبدالواحد، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، قاهره، المجلس الاعلی للشؤون الاسلامیه، ص۳۵۴.
وی به درخواست "صلاح الدین ایوبی" مبنی بر اتحاد بر ضد «صلیبیون» پاسخ داد و با ناوگان دریایی به وی کمک کرد.دولت موحدین در زمان خلفای مختلف قراردادهای بازرگانی و سیاسی مختلفی با برخی از دولت‌های مسیحی برقرار نمود و با آنان رابطه نسبتاً مسالمت‌آمیزی برقرار کرد. گرایشات مسیحی در برخی از امرای موحدین به چشم می‌خورد."مامون" نهمین امیر موحدی، به مسیحیان اجازه احداث کلیسا را داد و آخرین امیر موحدیان "ابوالعلا الواشق" مسیحی شدن خود را علناً اعلام کرد. [۱۳]
آیتی، عبدالمحمد، تاریخ دولت اسلامی در‌اندلس، تهران، کیهان، ۱۳۶۶، ج۴، ص۴۱۵.
۸ - نقش بربرها در نهضت موحدینموحدین به جهات مختلف مقام مهمی در تاریخ دارند. حرکتی که ابن‌تومرت با بهره‌گیری از برخی عقاید و دیدگاه‌های فقهی‌اش به وجود آورد، در سطح وسیعی مورد استقبال قرار گرفت و به تشکیل حکومتی مقتدر در منطقه‌ای «بربر» نشین انجامید. صدور دستور اقامه نماز جمعه و موعظه به زبان بربرها از جانب او برخی از مورخان را به چنین تعبیر و برداشتی سوق داد که نهضت موحدین نوعی وحدت ملی مذهبی در این سرزمین ایجاد کرد. [۱۴]
یلدرم، اونور، ابن تومرت و موحدون، ترجمه دکتر وهاب ولی، قم، فصلنامه تاریخ اسلام، شماره۹، ص۱۸۲.
از نظر جغرافیایی بعد از استیلای «رومیان» در سرزمین بربرها، حاکمیت موحدین برای اولین بار موجب ایجاد یک وحدت سیاسی در آن منطقه شد. سرزمین و اراضی بربرها در تاریخ برای اولین و آخرین بار با قدرت و نیروی بربرها ساخته شد و توسط حاکمیت بربرها به شیوه‌ی «تمامیت ارضی» سرزمین بربرها اداره گردید. توانایی ایجاد این وحدت سیاسی از آن جهت بود که ابن‌تومرت نه تنها به عنوان یک رهبر معنوی، بلکه به عنوان شخصیتی که خود از بین بربرها برخاسته بود، از طبیعت و آداب و رسوم اجتماعی آنان اطلاع داشت. [۱۵]
یلدرم، اونور، ابن تومرت و موحدون، ترجمه دکتر وهاب ولی، قم، فصلنامه تاریخ اسلام، شماره۹، ص۱۸۶.
با روی کار آمدن موحدین و جایگزین شدن آنها به جای مرابطین در‌اندلس، فلسفه حیات مجددی را آغاز کرد و علوم عقلی درخششی موقت در مغرب و‌اندلس به دست آورد. [۱۶]
پاک، محمدرضا، تحول‌اندیشه‌های کلامی و فلسفی در عهد موحدین، قم، فصلنامه تاریخ اسلام، شماره ۱۲، ص۴۱ـ۷۴.
حضور موحدین موجبات رشد فکری مسلمانان به خصوص در ناحیه اسپانیا را فراهم کرد."ابن رشد"، "ابن عربی" از متفکران این دوره‌اند. [۱۷]
اشپولر، برتولد، جهان اسلام۱، تاریخ خلافت ترجمه قمر آریان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۴، ص۱۷۲.
۹ - سقوط دولت موحدیندولت موحدون پس از یک قرن و نیم حکومت به دست افرادی از قبیله‌ی «بنی‌مرین» که از سا‌ل‌ها پیش در عرصه سیاست مغرب ظاهر شده بودند، از بین رفت. با قتل "ابن دبوس" آخرین امیر موحدی در ۶۶۷هـ.ق. سقوط کرد. در این مدت ۱۴ تن از امرای موحدی که از نسل عبدالمؤمن بودند به طور موروثی حکومت کردند. [۱۸]
ناشناس، حلل الموشیه، بی‌تا، ص۱۸۳
۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «دولت موحدین شمال آفریقا»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۸/۹. |